Pawłowice. Św. Bartłomieja Apostoła

Na niewielkim wzgórzu, wśród rozpościerających się wokół pól i zagajników wznosi się kościół pod wezwaniem Św. Walentego. Korzystne położenie pozwala świątyni górować nad najbliższą okolicą. U jej podnóża w malowniczej dolinie wije się Utrata.

Parafię w Pawłowicach erygowano prawdopodobnie w XIII wieku z części parafii kampinoskiej. Kolejne wzmianki o drewnianym kościele pochodzą z lat 1428-1442. Do rozwoju parafii przyczynił się Stanisław Pawłowski herbu Pierzchała (ok. 1390-1439), pochodzący z Pawłowic lub Gnatowic. Był synem podsędka sochaczewskiego Mroczka z Gnatowic i Paprotni oraz Anny, zapewne z rodziny Nowodworskich (być może córki Niemierzy, kasztelana warszawskiego). Po studiach w Krakowie pełnił funkcję kanclerza księcia mazowieckiego Ziemowita IV. Przed rokiem 1414 prawdopodobnie objął plebanię w rodzinnych Pawłowicach. 14 marca 1414 roku potrzymał od Ziemowita IV kanonię w kolegiacie św. Michała w Płocku, a przed 21 października 1416 roku kanonię katedralną płocką. Kanonikiem poznańskim był od 6 listopada 1417 roku, zaś 24 czerwca 1425 roku został wybrany przez kapitułę biskupem płockim. Po uzyskaniu 29 grudnia 1425 roku prowizji nie mógł objąć rządów w diecezji ze względu na sprzeciw książąt mazowieckich. Sakrę biskupią przyjął prawdopodobnie 23 kwietnia 1426 roku, a rządy podjął dopiero na skutek interwencji Stolicy Apostolskiej około 1432 roku.

W czasie swych kilkuletnich rządów erygował nowe parafie i dbał o rozwój gospodarczy diecezji, nie zapominając o swej rodzinnej parafii. Braćmi biskupa byli: Paweł, syn Mroczka, o którym wiemy tylko, że w 1413 roku studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim; Abraham z Gnatowic (zm. przed 1451), stolnik sochaczewski od 1435 roku, który nabył od księcia Ziemowita V Szymanów, leżący w pobliżu Paprotni oraz Mikołaj z Pawłowic, potwierdzony w źródłach w roku 1435.

Kiedy stary drewniany kościół w późniejszych latach powoli popadał w ruinę, staraniem biskupa poznańskiego Jana Tarnowskiego w 1598 roku wzniesiono na tym samym miejscu nową budowlę, także drewnianą. Nosiła ona wezwanie takie jak dzisiaj. Znajdowała się tu także kaplica rodziny Bieniewskich, kolejnych właścicieli Pawłowic. W owej kaplicy znajdowały się groby tej rodziny. Uposażeniem parafii były zyski z folwarku w Pawłowicach, 3 zagrodniki ze wsi i dziesięciny z Pawłowic, Cholew, Łysic, Gole, Kwiatkowego, Serok, Ponięcino, Maszny, Wilczy, Budzanowa i Obes. W 1603 roku parafia – tak jak i dzisiaj – wchodziła w skład dekanatu błońskiego. Jednak przez znaczna część XIX i XX wieku należała do dekanatu sochaczewskiego. Kolejny kościół wzniósł w 1739 lub 1759 roku Walenty Łuszczewski, starosta sochaczewski, właściciel Pawłowic.

Po Pawłowskich i Bieniewskich właścicielami okolicznych dóbr byli m.in.: Seroccy, Paskowscy, Lisieccy, Prussowie i Holewowie. W 1870 roku parafię tworzyły następujące wsie: Bieniew, Cholewy, Granica, Izbiska, Krubice, Lisice, Ludwików, Maszna Nowa, Maszna Stara, Paprotnia, Pawłowice, Pawłowice Górne, Prussy, Seroki, Trzciniec, Wola Gawartowa.

Obecny kościół murowany pochodzi z lat 1802-1805. Jego fundatorem był Józef Rusiecki, miecznik sochaczewski i kolejny właściciel Pawłowic. Wiemy o tym dzięki dokumentowi znalezionemu w 1894 roku w kościelnej wieży, która wówczas poddano gruntownemu remontowi. W 1803 lub 1805 roku Józef Rusiecki, ze swoją żoną Anielą z Miszewskich, w dzień św. Stanisława, biskupa i męczennika umieścił na wieży krzyż, kończąc tym samym budowę świątyni. Restauracji świątyni dokonywano kilkakrotnie w latach 1874, 1909, 1923. Podczas pierwszego poważniejszego remontu w 1874 roku ks. Adalbert Kubiak dzięki pomocy Bromirskiej, byłej właścicielki Pawłowic dokonał założenia posadzki i polichromii na ścianach. Dziełem ks. Kubiaka była także szkoła parafialna mieszcząca się w zabudowaniach kościelnych, którą potem przeniesiono do Serok. W tym czasie wzniesiono plebanię, którą powiększono w 1921 roku, dobudowując część kuchenną.

W 1898 roku dokonano ponownego gruntownego remontu kościoła, pokrywając dach nowym materiałem i wstawiając nowe okna i zamki. Założono także podłogę i wyremontowano plebanię. Materiał do remontu wzięto z rozebranej miejscowej karczmy. Założono w kościele stacje Drogi Krzyżowej. Były to obrazy malowane na płótnie. 11 października 1905 roku z Warszawy do Pawłowic przybył nowy proboszcz ks. Józef Wierzejski. Nowy gospodarz zabrał się szybko do gruntownej przebudowy zabudowań parafialnych. Warto tu wspomnieć o wzniesieniu w 1906 roku na istniejących fundamentach organistówki. W trzy lata później obszar parafii powiększył się o trzy wsie. Z parafii Leszno do Pawłowic przeszły Łuszczew i Łuszczewek, natomiast z parafii błońskiej wieś Żaby. W 1909 roku przeniesiono ambonę z prezbiterium do nawy głównej, zbudowano również z cegły kaplice przedpogrzebową. W roku następnym w kościół uderzył piorun i zmusiło to proboszcza do założenia piorunochronu. W 1911 roku sprowadzono do kościoła stiukowe stacje Drogi Krzyżowej.

Tragiczny dla parafii i jej mieszkańców był okres I wojny światowej. Już 21 października 1914 roku do Pawłowic wkroczyło wojsko rosyjskie, aby wyprzeć stąd wojska niemieckie. W wyniku walk kościół doznał wielu zniszczeń. Częściowo zawalił się dach, ściany zostały podziurawione kulami armatnimi a okna powybijane. Ocalały jedynie budynki parafialne. Z racji zbliżającej się zimy kościół zabezpieczono przed całkowita ruiną. Ale jak się potem okazało nie był to kres tragicznych wydarzeń. W kilka miesięcy później wybuchła we wsi epidemia cholery. Zmarły wtedy 123 osoby, a w wyniku innych chorób kolejne 130 osób. Do tego doszło jeszcze spalenie w lipcu 1915 roku kilku okolicznych wsi: Gawartowej Woli, Łuszczewa, Łuszczewka, Nowej Górnej, Granic, części Serok i czworaków w Pawłowicach.
W 1917 roku parafia liczyła 2947 wiernych. Proboszcz tych trudnych czasów ks. Józef Wierzejski, tak ukochał ta uboga parafie, że w 1921 roku odmówił przyjęcia proponowanego mu probostwa w Kałuszynie i funkcji dziekana. W Pawłowicach oprócz wielu prac odnowił gruntownie kościół oraz dobudował drugą połowę plebanii. W 1932 roku opuścił parafię i udał się na nowa placówkę do Mszczonowa. W 1939 roku zginął jako zakładnik, rozstrzelany przez Niemców.

Okres II wojny światowej parafia przeżyła bez większych strat. Światło w kościele zabłysło po raz pierwszy 12 czerwca 1952 roku. W 1957 roku parafianie ufundowali obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, namalowany przez br. Konrada z Niepokalanowa. W latach 90. Odrestaurowano ołtarze, które pozłocono oraz przystąpiono do grodzenia miejscowego cmentarza metalowymi prętami.
Kościół zbudowano z cegły. Jest otynkowany i posiada jedną nawę. Wzniesiono go na planie prostokąta. Zastosowane środki wyrazu przez architekta spowodowały, że powstała elewacja nawiązuje do awangardowego nurtu klasycyzmu. Otoczony jest murowanym ogrodzeniem z 4 kaplicami i bramą z 1802 roku. Świątynia od zachodu posiada wieżę wtopiona w korpus. Wewnątrz świątyni na uwagę zasługuje klasycystyczny ołtarz główny z 1810 roku z rzeźbami świętych biskupów i męczenników, w którego głównym polu znajduje się rzeźbiony późnogotycki krucyfiks z I połowy XVI wieku. Rolę zasuwy spełnia do dziś obraz pt. „Św. Bartłomiej”, ukazujący scenę męczeństwa Świętego. Namalowany został w 1905 roku przez Józefa Chełmońskiego. W zwieńczeniu ołtarza zobaczyć możemy obraz Boga Ojca z XIX wieku. Obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Rozalii oraz św. Pawła pochodzą z połowy XIX wieku.

Cmentarz grzebalny w Pawłowicach został założony na początku XIX wieku. Z tego wieku pochodzi kilkanaście grobowców, dość dobrze zachowanych. W jednym z nich spoczywa Józef Adam Chełmoński (17 grudnia 1814 – 14 kwietnia 1870), ojciec znanego malarza Józefa Chełmońskiego. Na miejscowym cmentarzu spoczywa także ks. Jan Sadowski, admnistrator parafii w Pawłowicach, który zmarł 16 stycznia 1881 roku. W innych starych grobowcach spoczywają przedstawiciele rodzin Krakowskich (1895), Skrutkowskich (1881), Nowina-Sroczyńskich i Kobielskich.

Na cmentarzu są trzy oddzielne kwatery grobów. W jednej są pochowani żołnierze polegli w obronie ojczyzny w latach 1939-1944, w drugiej małe dzieci, w trzeciej pochowanych jest 20 ojców i braci z Niepokalanowa. Zakonników na cmentarzu w Pawłowicach chowano do 1944 roku. Potem miejscem wiecznego spoczynku ojców i braci był cmentarz klasztorny w Niepokalanowie.