Warszawa. Św. Anny w Wilanowie

Wilanów do 1677 roku nosił nazwę Milonowa (bądź Milanowa) i sięga swoimi początkami wczesnego średniowiecza. Już w XII wieku istniała tu osada, zaś dobra milanowskie, jako osobna włość, należały do opactwa benedyktynów płockich. Po nabyciu dóbr przez Jana III Sobieskiego zmieniono nazwę na Villa Nova = Wilanów.

Dzisiejszy Wilanów już w XIII wieku stał się siedzibą parafii, która przez następne stulecia obejmowała rozległe tereny, sięgające nawet za Wisłę, aż do wsi Wiązowna. Przez Wisłę był tu bród odsługiwany prawdopodobnie przez benedyktynów.

Już w wieku XIV powstał pierwszy drewniany kościół pw. św. Leonarda, a następnie w wieku XVI – kościół drewniany, późnogotycki, z wolnostojącą dzwonnicą. Wokół kościoła, zgodnie ze zwyczajem średniowiecznym, założono cmentarz grzebalny.

Po blisko dwóch wiekach, w roku 1772 drewniany kościół parafialny ustąpił miejsca murowanej świątyni pw. św. Anny. Kościół wzniesiono z fundacji ówczesnego właściciela Wilanowa – księcia Augusta Adama Czartoryskiego (według projektu architekta Jana Kotelnickiego). Obok kościoła zbudowano plebanię.

Wnuczka księcia Adama Czartoryskiego – Aleksandra z Lubomirskich Potocka – w latach 1799–1831 wyposażyła wilanowską świątynię w artystyczne przedmioty kultu religijnego. Przeniesiono je tutaj z kaplicy Kmitów na zamku Książąt Lubomirskich w Wiśniczu. Jednym z najcenniejszych i zarazem najważniejszym jest obraz „Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny” (pędzla włoskiego malarza z XVII w.). Obraz ten umieszczono w nastawie ołtarza głównego.

Z inicjatywy Aleksandry Potockiej (w roku 1816) założono cmentarz grzebalny, z dala od kościoła. W pośrodku cmentarza wzniesiono w latach 1823–1826 neogotycką kaplicę-mauzoleum (projektu Christiana Piotra Aignera).
W latach 1857–1870 Aleksandra i August Potoccy przebudowali i powiększyli dotychczasowy kościół (według projektu architekta Henryka Marconiego). Kościół otrzymał formę neorenesansową i stanowi wspaniałą świątynię przy wilanowskiej rezydencji króla Jana III Sobieskiego. Do nawy głównej dobudowano prezbiterium oraz dwie kaplice: Najświętszej Maryi Panny i Świętej Anny. Wzniesiono też kopułę z transeptem. W kaplicy Potockich umieszczono obraz Matki Boskiej Łaskawej (autorstwa Leopolda Kuperweisera). Tu też znajdują się sarkofagi i epitafia właścicieli Wilanowa, których groby mają miejsce w krypcie – pod kaplicą.
Teren cmentarza przykościelnego otoczono murowanym ogrodzeniem z wieńcem kaplic wykonanych w terakocie, upamiętniających stacje Drogi Krzyżowej – według pomysłu zapożyczonego przez Marconiego z jednego z kościołów w Messynie. Rozbudowę zakończono i kościół poświęcono w roku 1870.

Podczas I wojny światowej kościół i otoczenie zostały zdewastowane. W roku 1916 wojska pruskie zdjęły pokrycie świątyni – zdarta została pięknie tłoczona blacha miedziana. Kopuła kościoła stanowiła dla wojsk rosyjskich i pruskich doskonałe obserwatorium całej doliny Wisły. Kościół narażony był na ostrzały – szczególnie od strony ursynowskiej skarpy.
Druga wojna światowa przyniosła nowe zniszczenia – we wrześniu 1939 roku w kościół uderzyło kilka pocisków armatnich. Kościół znów splądrowano, a otoczenie zdewastowano (zdobycz króla Jana III, zabytkowy „namiot Wezyra” spłonął). Proboszcz wilanowski – Ksiądz dr Jan Krawczyk został uwięziony przez Niemców a następnie rozstrzelany w Palmirach (2–4 kwietnia 1940 r.). Podczas Powstania Warszawskiego (1944) kościół został przez Niemców zamieniony na pomieszczenie (obóz) dla internowanych, zwłaszcza spośród inteligencji Stolicy i okolic. Świątynia została zbezczeszczona – tabernakulum żołnierze niemieccy rozbili, Najświętszą Eucharystię rozrzucili, naczynia liturgiczne zrabowali. Ze wspomnień Anny Branickiej wiadomo, że panny Branickie zebrały Święte komunikanty, część spożyły, część rozdały uwięzionym. Budynki probostwa zostały zniszczone i zrujnowane. Przetrwały natomiast dwa dzwony z 1723 i z 1777 roku, które ludność Wilanowa ukryła w kopułkach kościoła przed rabunkiem – zarówno w czasie I wojny (w roku 1916) jak i przed Niemcami w roku 1940. Obecnie oba dzwony zawieszone są w nowo zbudowanej Dzwonnicy Trzeciego Tysiąclecia.

Do roku 1979 doraźnie zabezpieczano i metodą gospodarczą remontowano zarówno świątynię, jak też dom parafialny i tzw. „organistówkę” – najstarszy murowany dom w Wilanowie. Od roku 1980, od chwili przybycia do Wilanowa nowego Proboszcza Księdza Prałata Bogusława Bijaka, rozpoczęły się gruntowne prace konserwatorskie w kościele i budynkach na probostwie. Świątynia i wszystkie budynki zostały pokryte blachą miedzianą. Wykończono dom parafialny, wybudowano nowy dom katechetyczny, budynki szkolne oraz dom kolegiacki. Probostwo wilanowskie jest obecnie znaczącym w Warszawie ośrodkiem działalności duszpastersko-katechetycznej. Świątynia i budynki przykościelne zostały wyposażone dziełami o charakterze malarskim i złotniczym.
Dnia 16 października 1998 roku Ks. Kardynał Józef Glemp – Prymas Polski podniósł kościół Świętej Anny w Wilanowie do godności Kolegiaty Archidiecezji Warszawskiej i powołał Kapitułę Opatrzności Bożej przy Kolegiacie Wilanowskiej. W Kolegiacie św. Anny sprawowana jest w każdą niedziele Msza św. w intencji Ojczyzny – wprowadzona w 1982 roku przez ks. Prałata Bogusława Bijaka i ks. Jerzego Popiełuszkę.

Doniosłe znaczenie dla Ojczyzny i Wilanowa ma podjęta przez Prymasa Polski inicjatywa zbudowania na Polach Wilanowskich Świątyni Opatrzności Bożej, jako Wotum Narodu za Wolność i Ojca Świętego Jana Pawła II – Polaka.
Dnia 2 maja 1999 roku Ksiądz Prymas – przy udziale Księży Biskupów, duchowieństwa i licznie zgromadzonych wiernych – poświęcił Krzyż na Polach Świątynnych. Kamień węgielny pod budowę Świątyni został poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II w dniu 13 czerwca 1999 roku na Placu Piłsudskiego w Warszawie – podczas VII Pielgrzymki do Ojczyzny. Uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego w fundamenty przyszłej Świątyni odbyło się w dniu 2 maja 2002 roku – w 211 rocznicę uchwalenia Konstytucji Majowej. W uroczystości wzięli udział: Ksiądz Kardynał Józef Glemp – Prymas Polski, Legat Papieski – Kardynał Franciszek Macharski, Nuncjusz Apostolski – Arcybiskup Józef Kowalczyk, Episkopat Polski, władze Rzeczypospolitej z Prezydentem, przedstawiciele Duszpasterstw Krajowych, Ruchów i Stowarzyszeń religijnych z całej Polski.