Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego – „Na Górce”

Świątobliwa postać bp Wierzbowskiego najbardziej oddaje cel powstania Nowej Jerozolimy jako miasta Wielkopiątkowego. Po Soborze Trydenckim w Kościele Powszechnym rozpowszechnił się zwyczaj budowania Kalwarii. Kosztowne i niebezpieczne pielgrzymki do Ziemi Świętej dostępne były tylko dla nielicznych, pozostali musieli przeżywać misteria Męki Pańskiej w lokalnych sanktuariach pasyjnych. Do znanych Kalwarii w Polsce należy zaliczyć: Kalwarię Zebrzydowską (ulubione miejsce pielgrzymowania Karola Wojtyły) w Małopolsce, Kalwarię Wejherowską na Pomorzu, Kalwarię Pacławską na Ziemi Przemyskiej, Kalwarię Wielewską na Kaszubach i wiele innych. Takiego miejsca brakowało na Mazowszu i dlatego bp Wierzbowski kupił tutaj ziemię, aby zbudować Sanktuarium Męki i Śmierci Jezusa Chrystusa. W tym celu sprowadził nawet kamienie i grudy ziemi z Jerozolimy i wysypał nimi ścieżki Drogi Krzyżowej. Całe miasto według założeń architektonicznych było zlokalizowane na planie krzyża. Na zakończeniach ramion krzyża znajdował się kościół. Do miasta mogli wejść tylko katolicy. Opiekę nad przybywającymi pielgrzymami powierzył zakonom: bernardynom, pijarom, filipinom, komunistom, marianom i dominikanom, którzy mieli czuwać nad miejscami kultu i troszczyć się o opiekę duchową pątników. Natomiast wszyscy mieszkańcy byli zobowiązani do codziennych modlitw w Kaplicy Piłata i wspieraniu ubogich. Ze względu na pasyjny charakter miasta zabroniono urządzania tutaj zabaw i wykonywania egzekucji publicznych. Same obrzędy przyciągały rzesze pielgrzymów, którzy nie tylko patrzyli biernie na misteria, ale niekiedy sami odgrywali w nich rolę Szymona, Weroniki lub żołnierzy. Bp Wierzbowski zrealizował swoje zamierzenia, z jego inicjatywy powstało 6 kościołów z klasztorami i 35 kaplic. Do dzisiaj przetrwało ich niewiele, wśród nich Kaplica Piłata. Znajduje się ona pośrodku krzyża, wzdłuż ulic Pijarskiej, Dominikańskiej (ramię poziome krzyża) oraz Kalwaryjskiej i Piłsudskiego (ramię pionowe krzyża).

Kościół ten po wybudowaniu został powierzony opiece filipinom. Od tej kaplicy zaczynała się droga na Kalwarię, wzdłuż której usytuowany był zespół dwunastu kaplic (dziś nie istniejących). Stacja dwunasta mieściła się na usypanej przez ludzi własnymi rękami górze nazwanej Golgotą. W Kaplicy Piłata, bo tak nazywała się pierwsza kaplica, misterium Męki Pańskiej od podpisania przez wójta miasta dekretu o skazaniu Jezusa na śmierć. Obecna Kaplica Piłata niczym nie przypomina dziś wystroju sprzed 300 lat. Można za to w niej dzisiaj zobaczyć niektóre pamiątki z tamtych lat. Należy do nich niewątpliwie potężny barokowy krzyż i figura Jezusa Ubiczowanego. Najpiękniejszym dziełem związanym z misterium Męki Pańskiej jest podarowana przez Eleonorę Wiśniowiecką w 1673 roku woskowa Pieta. Rzeźba wykonana z lanego wosku powstała prawdopodobnie pod koniec XVI wieku na Zachodzie Europy. Pokryta jest barwną polichromią i umieszczona w drewnianej skrzyni. Za rzeźbą znajduje się jedwabna, haftowana tkanina z widokiem Jerozolimy i Golgoty z trzema krzyżami. Ciekawostką jest, że brodę Jezusa okalają naturalne, ciemne ludzkie włosy.

Ponadto w podziemiach kościoła znajduje się sarkofag z ciałem bp Stefana Wierzbowskiego (ciało jest za szkłem, bardzo dobrze zachowane, choć wszystkie szaty były wielokrotnie zmieniane i spoczywa on tam ponad 300 lat.